Zakmes (o.)
Zakmes is een algemene benaming (1) voor een mes dat o.m. door landbouwer en ambachtsman op zak gedragen wordt (2).
Het blad, dat zo'n 8-12 cm lang is, kan allerlei vormen hebben. Het draait rond een spil en wordt vaak opengehouden door een veer. Niet zelden kan het voor de veiligheid vastgezet worden door een pal of een ander middel (3). Sommige kunnen niet vastgezet worden; desnoods bindt men het blad dan met een zakdoek o.i.d. (4).
Het kan gaan om betrekkelijk goedkope zware messen met een houten hecht en één blad, maar ook om duurdere uitvoeringen, al dan niet samengesteld. Bij de eerste horen ook messen met een tweede, kort blad of bv. een priem waarmee in de door gassen gezwollen buik van schapen of koeien een pijpje van vlier gestoken kan worden (5) (zie trocart) (6).
Samengestelde modellen bestaan uit twee tot tien en meer bladen en werktuigen (7). Courante accessoires zijn een kurkentrekker (in Europa), een blikopener, een flesopener voor kroonkurk, een of meer schroevendraaier(s), een schaartje. Allerhande werktuigen kunnen evenwel op een zakmes voorkomen: "priem voor gaatjes in leer, idem voor reparatie van paardentuig, idem voor gordels en riemen, fretboortje, els, letterzettersels, pennenmes, briefopener, marlpriem of -pen, touwsnijblad, wevershaak, tornmesje, knopenhaakje, manicureblad en -vijltje, korenmesje, schaar, paletmes, zaagje voor hout en been, metaalzaagje, hanespoorzaagje, setonnaald (voor snoer om wond open te houden), operatiemes, vlijm of lancet, hoefkrabber, stek- en entmes, katoenmes, maïsmes, snoeimes, onkruidschepje, sigarenschaartje, sigaarboortje, sigarenkistopener, sigarenkisthamertje, sigarenpeukvorkje, pijpenstopper, pijpenkopkrabber, snuifdoosje, teller (spel of wedstrijd), dobbelsteen met bekertje, vergulde of verzilverde citrusschiller, verzilverde of vergulde prikker voor noten en zaden, vork, lepel, oorlepeltje, kurkhaak, champagneschaartje, oesteropener, flesopener voor kroonkurk, buigtangetje, snoerstripper, schroefsleutel (halvemaanvormig), schroefsleutel (krokodillebek), lontsnijder, crimper voor dynamietpatroon, "Pres-to-lite"-sleutel (voor vroegere koplampen), onafgewerkte sleutel, loper, rijtuigsleutel, sleutelring, liniaal, meetlint, voelmaat, pen of potlood, potloodslijper, inktkrabmesje, passer, kompas, fluit, sirene, vergrootglas (loep), Stanhope-lens met miniatuurfoto's, schubbenschraper, visspeer (haak), veerbalans, vishaakverwijderaar, kaakaanscherper, bevestiger van vlieg als visaas, patroonverwijderaar (jachtgeweer), geweerloopreiniger, vildermes, bijltje of hakmes, dolk, pistool, alarmpistool, tandenstoker, pincet, lancet, steekpasser, wetstaal" (8), ook nog een glassnijder, een tongspatel voor de dokter (9), een vuurslag (10) enz.
Zie verder eenarmsmes, entmes, jachtknipmes, kabelstripmes, kampeermes, kelnersmes, krommes, laatmes, proeversmes, ruitersknipmes, snoeimes, vissersknipmes, werfknipmes, zeemansknipmes. [MOT]
(1) Verscheidene zakmessen worden genoemd naar de streek waar ze oorspronkelijk gemaakt werden (lierenaar, Laguiole, Nontron). Sommige fabrieksnamen zijn (bijna) soortnamen geworden (Opinel). De zakmessen met vele accessoires worden soms kampeermes genoemd, al bedoelt men daarmee doorgaans een specifiek mes met eetlepel en -vork.
(2) Er wordt een onderscheid gemaakt tussen messen die op zak gedragen worden, de zakmessen, en de messen die in een schede aan de gordel gedragen worden, de hangmessen, al worden de eerste nu ook soms in een schede gedragen.
(3) Bv. de draairing van het merk Opinel.
(4) Er dient een duidelijk onderscheid gemaakt tussen messen waarvan het blad om veiligheidsredenen vastgezet kan worden, en de z.g. springmessen, waarvan het blad door een veer uit het hecht geduwd wordt. Deze laatste zijn geen werktuigen maar wapens.
(5) Bv. CROZES: 94, 133.
(6) Men spreekt dan soms van herdersmes.
(7) De exemplaren met verscheidene tientallen bladen, haken enz. zijn doorgaans demonstratieknipmessen.
(8) LEVINE 27.
(9) Bv. SARGENT: 288, 295.
(10) Bv. DE SANCTIS & FANTONI: 104.
