Meester-leerlingtraject rond historisch vakwerk en bakovenbouw in Vlaanderen

Gerrit van den Dries heeft in de loop der jaren heel wat kennis en vaardigheden opgebouwd. Zijn vakmanschap is een vorm van immaterieel cultureel erfgoed. Om dat soort erfgoed niet verloren te laten gaan, ondersteunt de Vlaamse overheid sinds 2018 het doorgeven van vakmanschap via meester-leerlingtrajecten.

In 2019 kreeg Gerrit zo'n beurs toegekend, waarmee hij als meester zijn uitgebreide kennis omtrent bakovenbouw en vakwerk kon doorgeven aan zijn leerlingen Ante Corthals, Koen Wisse en Mathijs Huyghebaert. Het MOT ondersteunde dit traject door op te treden als gastheer voor de bouwprojecten en te zorgen voor de logistiek, vooral de bouwmaterialen.

Tijdens het twee jaar durende traject konden we zo aan de Liermolen de bakoven vakkundig restaureren en een gloednieuw Wan-kot in vakwerk ontwerpen, bouwen en oprichten tijdens de tweede Stage vakwerk.

Ook tekenden we de bouwplannen voor een nieuwe vakwerkplaats aan het Guldendal, waarin oude en nieuwe vakwerktechnieken samenkomen en waarbij we de mogelijkheden van hedendaags vakwerk in het circulair bouwen aftasten.

Wie is wie?

Gerrit van den Dries was tot 2018 actief als ervaren zelfstandig aannemer in een ecologisch bouwbedrijf. Als specialist in vakwerk-, leem- en bakovenbouw kwam hij in 2005 in contact met het MOT voor het project 'Red de bakovens!'. Met zijn opleiding en ervaring als leraar is hij een geboren verteller. Gerrit was dan ook de geknipte stagebegeleider van de eerste edities van onze Stage bouw zelf je oven, die direct een inslaand succes waren. Ook de Stage vakwerk kwam er dankzij hem. Koen, Ante en Mathijs kwamen als jonge, bevlogen liefhebbers van vakwerk, leem- en ovenbouw bij hem in de leer.

Koen Wisse is van opleiding architect en werkte in de restauratie van beschermde monumenten en in de strobalenbouw. Nadien werd hij beeldhouwer in hout en legde hij zich toe op allerhande oude ambachten, waaronder het bouwen van traditionele bakovens, vakwerk, stroleem en het smeden. Inmiddels nam hij de begeleiding van de Stage bouw zelf je oven over van Gerrit en is hij ook de lesgever van de Leem-Doe workshop.

Ante Corthals begon met houtbewerking rond 2001 in Nieuw-Zeeland. Hij werkte er twee jaar deeltijds bij een meubelmaker, intussen bouwde hij zijn eigen yurts en rond huis. Later werkte hij in Nieuw-Zeeland twee jaar voor een eco-bouwer en architect, waar hij leerde werken met strobalen en bezetten met leem. Dan verhuisde Ante naar Japan om er weer twee jaar bij een traditionele timmerman in de leer te gaan. Daarbuiten werkte hij bij verschillende timmermannen voor kortere projecten.

In 2010 heeft Ante meegewerkt met een Japans team in de voorbereiding en bouw van een Japans theehuis, uitsluitend met handgereedschap. Sindsdien werkt hij afwisselend in Europa en Japan aan eigen projecten. In 2013 en 2016 werkt Ante mee aan grote projecten van Axel Weller, een Duitse timmerman die enkel met handgereedschap werkt.

Mathijs Huyghebaert studeerde in 2010 af als Japanoloog en trok vervolgens naar Japan. Op dat moment was er net een bijeenkomst van Japanse en Europese timmerlieden die enkel met handgereedschap twee kleine gebouwtjes bouwden. Na zijn terugkomst in België kon hij bij een vakwerkbouwer uit Limburg met een leercontract aan de slag. Daarna zocht hij verder zijn eigen weg in binnen- en buitenland, met onder meer stages bij timmerlieden in Japan en Frankrijk. Sinds 2015 is Mathijs zelfstandig aan de slag als Matisu.

Zowel Ante als Mathijs hebben veel ervaring met Japanse werktuigen, technieken en verbindingen.  Die Japanse houtbewerkingstechnieken worden steeds populairder. Het ontwerp van onze moderne vakwerkplaats is deels geïnspireerd op dat van de traditionele Japanse werkplaats. In het MOT zijn ze de vaste lesgevers van meerdere workshops zoals de Schaaf-Doe, de Zaag-Doe en de Dakspaankloof-Doe. Ze begeleiden ook de Stage vakwerk.

Restauratie van de bakoven aan de Liermolen

Al 30 jaar lang gebruikt het MOT intensief de bakoven in het bakhuis aan de Liermolen tijdens het Atelier Brood, Bak-Does en andere activiteiten. Hij werd in de jaren 1980 heropgebouwd, maar niet volgens de regels van de kunst. Het was dus hoog tijd om de oven te vernieuwen. In 2019 gingen de meester en zijn leerlingen aan de slag en in januari 2020 was de oven weer operationeel.

Heel wat verbeteringen

De oude bakoven kende meerdere gebreken. Omdat de ovenvloer te vlak was, had je een slechte luchtcirculatie. Doordat de vloer vrij rechthoekig was van vorm, was het in de hoeken kouder dan in de rest van de oven. Het gewelf had te weinig kromming en een knik aan de ovenmond, waardoor de rook in de oven bleef hangen. Aan de ovenmond had de vloer een opstaande rand, waardoor het moeilijk was om de as uit de oven te rakelen. Tenslotte was de oven te groot, gebouwd voor wel 50 broden. Veel te groot voor ons gebruik, waardoor we teveel takkenbossen nodig hadden om de oven heet te stoken, De tegels van de ovenvloer waren stuk door het veelvuldig rakelen. Om al die redenen beslisten we om de oude bakoven volledig te demonteren en te vervangen door een kleinere, verbeterde bakoven. Er kwam ook een nieuwe, beter geplaatste schouwmantel en schoorsteen.

timelapse van de restauratie van de bakoven aan de Liermolen