Bouwmaterialen

algemeen

We stellen hier de verschillende materialen voor die kunnen gebruikt worden om een bakoven te bouwen. De aangegeven waarden worden gebruikt in normale omstandigheden. Ze zullen niet in alle gevallen correct zijn. Zo moet je bij kouder weer andere verhoudingen hanteren; de verhoudingen van de mortel zijn afhankelijk van de druksterkte van de baksteen, enz.

Ook kan niet elk materiaal overal gebruikt worden. Aan de kust moet de mortel bijvoorbeeld tegen zoutafzettingen van de zee bestand zijn. Ga dus steeds na welke materialen in jouw buurt doorgaans gebruikt werden, zo weet je of ze geschikt zijn.

beton

fundering

Voor de fundering maak je beton met volgende verhoudingen:

• 1 eenheid portlandcement
• 3 eenheden droog rijnzand
• 4 eenheden grind
• water bijvoegen tot je een lijvige massa krijgt

betonplaat

Om verzakking van de draagstructuur tegen te gaan wordt tegenwoordig een ondersteunende betonnen plaat aangebracht. Je kan zelf zo'n gewapende plaat gieten of gebruik maken van betonnen vloerelementen (ca. 30 of 60 cm breed) waarop je een betonnen druklaag van ca. 3 cm aanbrengt.

Voor het gieten van de betonplaat en de druklaag maak je beton met volgende verhoudingen:

• 1 eenheid portlandcement
• 2 eenheden droog rijnzand
• 3 eenheden grind
• water bijvoegen tot je een lijvige massa krijgt. Je kan je beton zelf aanmaken, maar je kan het ook kant-en-klaar kopen in zakken van onder andere 25 en 40 kg. Je hoeft dan alleen maar water toe te voegen en goed te mengen.

muurankers

Door het gewicht van ovenvloer en -gewelf worden de muren rondom het gewelf en in mindere mate die van de onderbouw vooral horizontaal belast. Er worden schuin naar buiten gerichte krachten uitgeoefend (spatkrachten), die vaak opgevangen worden door ijzeren ankers. De schieters zijn dan aan de buitenzijde zichtbaar. De veer bevindt zich vlak boven de ondersteunende laag van hout, steen of beton.

tekening Gerrit Van den dries

bekistingsplanken

Indien de bodem niet stevig genoeg is, zoals bijvoorbeeld bij zandgrond, zal je om de fundering te gieten een bekisting moeten voorzien waartussen de betonspecie gestort kan worden. Die bekisting kan je, nadat het beton hard geworden is, ofwel laten staan, ofwel verwijderen; de bekistingsplanken zijn dan liefst aan de betonzijde glad om de ontkisting te vergemakkelijken. Gebruik hiervoor een watervaste plaat met gladde zijden (bijvoorbeeld betonplex) of geschaafde houten planken (ca. 2,5 3 cm dik) die je met paraffine instrijkt; er zijn ook speciale ontkistingsmiddelen op de markt die je op het hout aanbrengt.

bakstenen

Voor de onderbouw van de oven en het bakhuis kan je gebruik maken van elk type baksteen (volle baksteen - geperforeerde baksteen - holle baksteen). Afhankelijk van het uitzicht kan je kiezen voor gladde nieuwe stenen (strengpersbaksteen) of gerecupereerde handvormstenen die een meer landelijk uiterlijk hebben.

vuurvaste stenen

Voor een ovenvloer en een ovengewelf uit baksteen, alsook voor een schoorsteen kan je niet zomaar elke soort baksteen gebruiken. Hiervoor gebruik je volle bakstenen die vuurvast zijn en (voor het ovengedeelte) genoeg massa hebben om de warmte op te slaan.

vuurvast

De bakstenen moeten vervaardigd zijn uit een materiaal dat (vuur)bestendig is tot temperaturen van ca. 500°C, en dat temperatuursveranderingen kan ondergaan: tijdens het stoken loopt de temperatuur op tot 350-400°C, de baktemperatuur is ca. 190-210°C waarna het gewelf terug afkoelt tot ongeveer de buitentemperatuur. De volle bakstenen gemaakt van klei en gebakken bij 900-1100°C, kunnen makkelijk temperaturen tot 500°C verdragen. Je kan ook gebruik maken van vuurvaste stenen (bestand tot 1260-1430°C) maar dat is niet echt noodzakelijk.

voldoende warmte opslaan

Omdat ovenvloer en -gewelf tijdens het stoken voldoende warmte moeten kunnen opslaan (warmteaccumulatie), moet je in de eerste plaats een zware massa hebben. Daarnaast moeten de bakstenen voldoende isoleren (de warmtegeleiding moet zo laag mogelijk zijn) om het warmteverlies te beperken.

De baksteen (gemaakt van klei) moet met andere woorden hard, compact en zwaar zijn, en bovendien goed en gelijkmatig gebakken zijn. De steen klinkt hierdoor helder.

Vele (recente) bakstenen, gebruikt als gevelsteen, bevatten toxische minerale sporen of metaalzouten en zijn niet geschikt voor het bouwen van een ovenvloer en -gewelf.

De meeste gerecupereerde volle handvormstenen zijn wel geschikt mits ze op voldoende hoge temperatuur gebakken zijn. Je kan ze eventueel ook voor de rest van de constructie gebruiken. Zorg ervoor dat je de beste stenen, en zonder roetaanslag, uitkiest voor het bouwen van ovenvloer en -gewelf.

tips

• gebruik voor het ovengewelf liever ruwe stenen, vooral als het om nieuw vervaardigde bakstenen gaat, om een betere hechting met de mortel te hebben. Om dezelfde reden moeten de materialen proper en stofvrij zijn;
• enkele voorbeelden van bakstenen, waarmee het ovengedeelte in de praktijk wordt gemetseld, zijn: volle handvormstenen (Kempische steen, Boomse steen, klampsteen), chamottestenen, bakstenen van Bourgogne, enz.;
• voor de schoorsteen kies je eerder gladde, maar poreuze stenen om de aanwezige waterdamp van de verbrandingsgassen te kunnen absorberen;
• de ovenvloer moet ook bestand zijn tegen de regelmatige wrijving van het rakelijzer, de ovenpaal, de bakvormen, enz. Naast bakstenen kan je gebruik maken van slijtvaste en gladde vuurvaste tegels. Kies voor grote (ca. 20 cm bij 20 cm), liefst dikke (traditioneel ca. 5-10 cm) tegels om respectievelijk zo weinig mogelijk oneffenheden te hebben en om zo weinig mogelijk warmteverlies te hebben. Om deze dikte te bekomen kan je ook twee dunne vloeren op elkaar leggen.

zand

isolerende onderlaag uit zand

Onder de eigenlijke ovenvloer bevindt zich een zandlaag waarop de eigenlijke vloer wordt gelegd en een leemlaag om warmteverlies te reduceren. De zandlaag bestaat uit rijnzand of zavel en kan eventueel gemengd worden met 1/2 eenheid portlandcement op 5 eenheden zand. Dat laatste wordt ook wel eens magere chape genoemd.

Je kan de zandlaag niet rechtstreeks op de onderlaag aanbrengen als deze uit houten balken bestaat. Daarom wordt hier eerst een leemlaag (ca. 5-7 cm) gemengd met kalk en stro op aangebracht.

ondersteunend formeel

Het ondersteunend formeel dient als basis voor het bouwen van het ovengewelf. Het wordt meestal uit vochtig grof zand (korrelgrootte ca. 0,7 - 4 mm), ook wel chapezand genoemd, gesculpteerd.

Sommige bouwers gebruiken formelen uit hout (spaanplaat - triplex) om het metselwerk de juiste vorm te geven. Nadien kan die houten constructie opgebrand worden of, als ze uit kleinere stukken bestaat, via de ovenmond verwijderd worden.

bastaardmortel

Voor het opmetselen van de onderbouw en het bakhuis maak je een bastaardmortel uit bindmiddelen zoals cement en kalk (niet verwarren met gips) en verschralingsmiddelen zoals zand en water.

Wanneer de mortel op de bouwplaats in de zomerperiode wordt aangemaakt, houd je volgende verhoudingen aan:

• 1 eenheid portlandcement
• 1 eenheid gebluste kalk (luchtkalk, vette poederkalk of calciumhydroxide zijn andere benamingen voor gebluste kalk.)
• 6 eenheden rijnzand
• water bijvoegen tot je een lijvige massa krijgt

In de winterperiode gebruik je best volgende verhouding:

• 1 eenheid portlandcement
• 0,5 eenheid gebluste kalk
• 4,5 eenheden rijnzand
• water bijvoegen tot je een lijvige massa krijgt

Je kan je mortel zelf aanmaken, maar je kan ook kant-en-klare mortels van het droge type kopen in zakken van onder andere 40 kg. Je hoeft dan alleen maar water toe te voegen en goed te mengen.

De bereide mortel moet binnen de 2 uur verwerkt worden. Is de buitentemperatuur hoger dan 20, dan vermindert de verwerkingstijd tot 1 uur. Maak dus niet te veel mortel in één keer klaar. Maak ook nooit mortel die begint te verharden opnieuw aan.

leemmortel - kalkmortel - vuurvaste mortel

Voor de ovenvloer, het gewelf en de schoorsteen heb je een mortel nodig die tegen hoge temperaturen bestand is.

Vroeger metselden ovenbouwers het ovengewelf met een leemmortel. Deze bestond uit:

• humusarme leemgrond (met een maximum van 15-20 % klei)
  
• zand
  
• water
  

Je kan zelf de verhouding van klei in de grond nagaan aan de hand van een sedimentatieproef. Te vette leemgrond (meer dan 30 % klei) is moeilijk verwerkbaar en krimpt te veel tijdens het drogen zodat de voegen van het gewelf bij de eerste stookbeurt waarschijnlijk scheuren. Je moet hem dan verschralen door volgende verhoudingen in acht te nemen:

isolerende leemlaag - zandlaag

Als bekleding van het gewelf wordt een leemlaag van ca. 10-15 cm aangebracht.

• 3 eenheden leem
• 1/2 eenheid gebluste kalk
• 1 eenheid rijnzand
• 1 eenheid gehakt stro van 4 à 6 cm lang
• water bijvoegen tot je een lijvige massa krijgt

Bij deze specie werd (soms) paardenurine toegevoegd, namelijk 1/20 van de gebruikte maateenheid. Gebruik je als eenheid een emmer van 10 liter, dan voeg je liter paardenurine toe aan het mengsel van 3 emmers leem, 1/2 emmer gebluste kalk, 1 emmer rijnzand en 2 emmers gehakt stro.

Ook hier bestaat het ideale recept niet. Barst de leem bij het drogen, voeg er dan meer stro aan toe of verschraal hem door er zand bij te doen.

Sommige ovenbouwers vermijden zand in hun specie omdat dit enkel gewicht met zich meebrengt. De verhouding van het stro ligt dan veel hoger:

• ca. 60 kg leem (aardvochtig)
• ca. 12,5 kg gebluste kalk
• ca. 4,5 kg gehakt stro
• ca. 30 liter water

Eén ovenbouwer isoleert het gewelf met een halve steen die achteraf bepleisterd wordt met kalkmortel waar gehakt stro aan toegevoegd is. Je kan hier gekleurde cement aan toevoegen tot je de gewenste leemkleur verkrijgt.

Andere ovenbouwers vullen de ruimte die het gewelf omgeeft op met zand. Hierbij moet je rondom het gewelf de muurtjes opmetselen tot aan het dak. De dikte van het zand is ca. 40 cm, gemeten bovenop het gewelf. Je kan al dan niet vooraf een 10 cm dikke laag isolatie van steenwol (bijvoorbeeld Rockwoll) zonder dampscherm op het gewelf aanbrengen. Steenwol (niet verwarren met glaswol) is bestendig tot 1200°.

Om het gewicht te reduceren kan je het zand vermengen met knikkertjes van gexpandeerde klei (bijvoorbeeld Argex) of vermalen puzzolaan(aarde) (licht en vuurvast). Hierbij gebeurt het vullen achtereenvolgens met een laag gexpandeerde klei afwisselend met een laag droog zand om de openingen te vullen.

timmerwerk

Voor het uitzetten van de bouwplaats, de bekisting, het opmetselen van de muren en de dakconstructie heb je balken, kepers en latten nodig.

Voor het uitzetten van de bouwplaats en plaatsen van de metselprofielen heb je nodig:

• piketten van ca. 50 cm
  
• bouwplanken met één recht geschaafde zijde van ca. 200 cm lang en ca. 10 cm bij 2-2,5 cm
  
• nagels (5 à 6,5 cm)
  
• metselprofielen met één recht geschaafde zijde van ca. 200 cm lang en ca. 7-10 bij 6-10 cm
  
• dwarshouten (klamp) voor onderzijde profiel van ca. 50-60 cm lang
  
• schoorlatten om metselprofiel waterpas en loodrecht te zetten van ca. 250 cm en ca. 7,5 cm bij 2,5 cm
  
• lagenlat en koppenlat van ca. 100 cm lang en ca. 4 cm bij 3 cm
  

voor de dakconstructie heb je nodig:

• nokbalk van ca. 7 cm breed en ca. 14 cm dik
  
• muurplaten van ca. 7 cm breed en ca. 6 cm dik
  
• kepers van ca. 6 cm breed en ca. 7 cm dik
  
• panlatten van ca. 4 cm breed en ca. 3 cm dik
  
• dakstoel bestaande uit balken van ca. 6,5 cm breed en ca. 7 cm dik
  

dakpannen

Als dakbedekking kan je om het even welk materiaal kiezen dat hiervoor geschikt is. Het zal mee het uiterlijk van je bakoven bepalen.