Winkelhaak (m.)
L-vormige haak waarmee men constructies vrij zuiver op haaksheid kan controleren. Hij wordt tevens gebruikt als hulpmiddel om met een potlood, afschrijfpunt of een Japanse afschrijfpen houten voorwerpen af te schrijven.
Er bestaan verschillende modellen, vaak eigen aan een bepaald beroep.
De schrijnwerker gebruikt meestal een winkelhaak (1) bestaande uit een metalen, houten of plastic blok waarin een stalen blad (ca. 15-30 cm) is bevestigd. Het blok is soms door ijzeren of koperen beslag beschermd tegen sleet (2). Soms vormt de verbinding tussen blad en blok een hoek van 45° zodat hij als verstekhaak kan fungeren; het blad is eventueel voorzien van een maatverdeling. De schrijnwerker gebruikt ook wel een model dat volledig uit hout is vervaardigd. De grotere modellen zijn voorzien van een aanslag (3),d.i. een nokje dat op de af te tekenen plank of paneel rust en zo de winkelhaak ondersteunt.
Metaalbewerkers gebruiken een winkelhaak die ofwel uit één geheel is samengesteld, ofwel waarvan het dunnere blad in het blok is gelast. Eerstgenoemde kan voorzien zijn van een aanslag die haaks op het blad is gelast. De binnenhoek is soms voorzien van een uitsparing (4) zodat een eventuele braam op de hoek van het werkstuk geen storende invloed heeft.
De timmerman gebruikt een ijzeren winkelhaak (5) waarop een maatverdeling, beginnend aan de hiel, is ingegraveerd. Door zijn vrij grote afmetingen (blad: 30-60 cm; tong: 20-45 cm) kan men met deze haak constructies van enige omvang, zoals bijvoorbeeld dakwerk en trappen, vrij zuiver op haaksheid controleren en makkelijk maten uitzetten.
De smaller en soepelere Japanse schrijnwerkershaak (6) is ook uit metaal: het kan rood- of geel koper, (roestvrij) staal, of Germaans zilver, d.i. een legering van rood koper, zink en nikkel, zijn. De maataanduiding, de vorm en de afmetingen zijn ook anders dan bij de Westerse modellen: de traditionele Japanse schrijnwerkershaak heeft een Japans maatsysteem met verschillende schaalverdelingen aangebracht op voor- en achterzijde waardoor het mogelijk is diverse hoeken enz. zonder rekenwerk uit te zetten. Aan de hiel is een verdikking (7) aangebracht om de hoek te versterken en de haaksheid te verzekeren. Het blad is zo gevormd dat, bij gebruik van de Japanse afschrijfpen, er een ruimte is tussen de rand van het blad en het te markeren oppervlakte zodat men, na het afschrijven, de haak kan verwijderen zonder inktvlekken na te laten.
De tekenaar gebruikt een houten of plastic winkelhaak, beter bekend als tekendriehoek, waarmee hij, door een van de rechthoekzijden op de tekenhaak te zetten, haakse lijnen kan trekken. De hoeken tegenover de haakse hoek zijn beide 45° of 60 en 30°.
Er bestaan heel wat samengestelde werktuigen waarbij men naast de winkelhaak ook een meetlat, verstekhaak, waterpas, gradenboog, hartzoeker en/of zwei heeft (8).
Er bestaan ook winkelhaakvormige werktuigen waarvan beide bladen met een plaatje zijn verbonden om de hoek te verstevigen (9). Dit model (10) heeft echter een opening onderaan in het blok, aan zijn uiteinde voorzien van gleufjes waar men een schietlood aan bevestigd. [MOT]
(1) Ook wel schrijfhaak (ZWIERS: s.v. winkelhaak) of blokhaak genoemd (JACKSON: 14).
(2) Ook de metselaar gebruikt dit model van winkelhaak met een dik metalen blad (SALAMAN: 478). De koetsenmaker gebruikt naast de gewone winkelhaak ook speciale modellen onder meer om pen en gatverbindingen op hun hoek te controleren in koetsstijlen (SALAMAN: 475-476).
(3) Volgens SALAMAN: 478 komt dat enkel op zelfgemaakte modellen voor.
(4) Dan spreekt men ook wel eens van een precisieschrijfhaak of precisiewinkelhaak (JACKSON: 18).
(5) Ook wel timmermanshaak genoemd (JACKSON: 15).
(6) Japanse naam van de schrijnwerkershaak is sashigane.
(7) De stalen hiel noemt men in Japan sumitetsu (ODATE: 19).
(8) Voorbeeld hiervan is de combinatiehaak (E sliding square) (SALAMAN: 478).
(9) Ook soms aanwezig bij grotere modellen winkelhaken.
(10) Voorbeeld in SALAMAN: 260.
